Εκτός από τα «Μαντεμοχώρια» στην Χαλκιδκή, υπάρχουν και τα «σμυριδοχώρια» στην Νάξο. Μόνο που εκεί η κατάσταση δεν είναι και η καλύτερη…
Τα «σμυριδοχώρια» τα τελευταία χρόνια ερημώνουν, ενώ μετά τον νόμο που ψήφισε πρόσφατα η Βουλή οι σμυριδορύκτες νιώθουν ανασφάλεια και αβεβαιότητα για το μέλλον.
Η παραγωγική ιστορία της Νάξου είναι συνδεδεμένη εδώ και αιώνες με τη σμύριδα. Διακόσια χρόνια τώρα, έξι ορεινά χωριά του νησιού έχουν το «προνόμιο» –το αποκλειστικό δικαίωμα, δηλαδή– να εξορύσσουν το «σμυρίγλι» και να το παραδίδουν στο κράτος, το οποίο έχει το μονοπωλιακό δικαίωμα διάθεσής του στο εμπόριο. Ο ιστορικός τόπος των ορυχείων έχει παραδοθεί στην φθορά, ενώ, με την κατάλληλη διαχείριση, θα μπορούσε να αναδειχθεί σε μνημείο βιομηχανικής κληρονομιάς υπερτοπικού χαρακτήρα.
Τον Νοέμβριο του 2023, το «σμυριδικό ζήτημα» ήρθε ξανά στην επιφάνεια με την ψήφιση του πολυνομοσχεδίου του ΥΠΕΝ και του άρθρου 48, που αφορά στα σμυριδωρυχεία της Νάξου. Βάσει αυτού του άρθρου, για πρώτη φορά μετά το 1852 τα ορυχεία από ιδιοκτησία του Ελληνικού Δημοσίου περνούν στην κυριότητα του Δήμου Νάξου και Μικρών Κυκλάδων.
Το σμυριδικό είναι ένα σύνθετο ζήτημα που, εκτός από την εξόρυξη και την πώληση της σμύριδας, περιλαμβάνει και το «προνόμιο» που απολαμβάνουν τα έξι σμυριδοχώρια (Κόρωνος, Σκαδό, Μέση, Κεραμωτή, Απείρανθος, Δανακός). Οι σμυριδορύκτες εξορύσσουν και παραδίδουν τη συμφωνημένη ποσότητα στο κράτος κι εκείνο το διαθέτει στο εμπόριο.
Τα ορυχεία ανήκουν στους σμυριδορύκτες, καθώς ανοίχτηκαν με δικά τους έξοδα. Οι ίδιοι πληρώνονταν από το Ελληνικό Δημόσιο, που μέχρι πρότινος όριζε την ποσότητα που θα παραλάμβανε και την τιμή, ως αποκλειστικός δικαιούχος πώλησης του σμυριγλιού. Οι σμυριδορύκτες ασφαλίζονταν με 240 ένσημα/έτος από το κράτος.
Η «ναξία λίθος»
Η ναξιακή σμύριδα είναι γνωστή από την αρχαιότητα ως «ναξία γη», «ναξία λίθος» ή «ναξία ακόνη». Οι αρχαίοι συγγραφείς επισημαίνουν την χρησιμότητα της σμύριδας στη λιθογλυφία των σκληρών λίθων, την κατασκευή σφραγιδόλιθων και δακτυλιόλιθων, ακόμα και στη λείανση μαρμάρων.
Η σμύριδα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά ορυκτά για μεγάλη περίοδο. Η Νάξος αποτελεί τη μοναδική σμυριδοπαραγωγική περιοχή της Ευρώπης και μια από τις ελάχιστες στον πλανήτη με υψηλής ποιότητας κοιτάσματα συγκεντρωμένα στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού.
Ορυκτό που αποτελείται κυρίως από κουρούνδιο, ιδιαίτερα σκληρό, κατέχει την θέση 9 στην κλίμακα σκληρότητας Μohs, με το αμέσως σκληρότερο υλικό που απαντάται στη φύση να είναι το διαμάντι. Αυτή ακριβώς η ιδιότητά του το καθιστά ιδανικό ως αποξεστικό και λειαντικό για μέταλλα, κράματα και ορυκτά πετρώματα, ενώ χρησιμοποιείται και ως αντιολισθητικό σε βιομηχανικά δάπεδα και δρόμους, ανάλογα με την επεξεργασία του (κόκκοι, σκόνη, πούδρα).
Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες χρήσεις του ορυκτού εντοπίσαμε στο περιοδικό Φλέα , την έκδοση του Ιστορικού Ομίλου Νάξου «ΑΡΣόΣ», όπου ο Ολλανδός ιστορικός Μπεν Σλοτ αναφέρει πως μια καινούργια χρήση του σμυριγλιού σε σκόνη υπήρξε σημαντική για την κατασκευή οπτικών φακών για τα τηλεσκόπια. Ο Ολλανδός μαθηματικός και αστρονόμος Κρίστιαν Χούχενς βελτίωσε σε μεγάλο βαθμό χάρη σε αυτή τη σκόνη τους φακούς με τους οποίους έκανε πολλές αστρονομικές ανακαλύψεις, όπως τα δαχτυλίδια του πλανήτη Κρόνου.
Χρονολόγιο – Οι σημαντικότεροι σταθμοί
- 20 Μαΐου 1304: Σε νοταριακό έγγραφο αναφέρεται μεταφορά σμύριδας από τη Νάξο στην Κρήτη.
- 1625: Σε έγγραφο καταγράφεται η πρώτη πληροφορία για εμπορία σμύριδας. Αναφέρεται εντολή αγοράς σμύριδας 200.000 κουϊνταλίων.
- 1719: Οι αγρότες της κεντρικής και ορεινής Νάξου στασιάζουν κατά των φεουδαρχών και ζητούν το σμυρίγλι να επανέλθει στους κοπιαστάδες. Οι Φράγκοι απαντούν ότι το σμυρίγλι τους ανήκει.
- 1780: Με φετφά του Καπουδάν πασά παύει οριστικά η εξουσία των φράγκων φεουδαρχών πάνω στο σμυρίγλι και αναγνωρίζεται για πρώτη φορά στους σμυριγλάδες το «προνόμιο» της ιδιοκτησίας του σμυριγλιού.
- 1812: Ο ναξιώτης έμπορος Χατζή-Βασίλης Λάσκαρης νοικιάζει από τους δημογέροντες των χωριών το αποκλειστικό δικαίωμα εξαγωγής της σμύριδας.
- 1824: Η Προσωρινή Διοίκηση καταργεί το «προνόμιο» των κατοίκων των σμυριδοχωριών, ακυρώνει το ενοικιαστήριο του Λάσκαρη και νοικιάζει για λογαριασμό του κράτους το δικαίωμα πώλησης της σμύριδας.
- 1828: Τα σμυριδωρυχεία κηρύσσονται κρατική ιδιοκτησία.
- 1830: Η σμύριδα τίθεται ως υποθήκη και παραχωρείται με τα εισοδήματά της στην Εθνική Τράπεζα για την εξασφάλιση της ύπαρξής της.
- 17 Ιουλίου 1852: Ψηφίζεται για πρώτη φορά νόμος στη Βουλή, με τον οποίο ορίζεται ότι το σμυρίγλι εξορύσσεται και διατίθεται αποκλειστικά για λογαριασμό του κράτους.
- 28 Απριλίου 1898: Τα ορυχεία σμύριδας εκχωρούνται στη Διεθνή Επιτροπή Ελέγχου.
- 1912-1913: Ξεσπά η μεγαλύτερη και πιο μαχητική απεργία των σμυριδεργατών στον Λυώνα, που κράτησε 18 μήνες. Στη διάρκεια της απεργίας έγινε ένοπλη σύγκρουση με άντρες της Χωροφυλακής όταν επιχειρήθηκε η μονομερής παραλαβή της σμύριδας.
- 1915: Ψηφίζεται στη Βουλή ο κανονισμός της σμύριδας.
- 3 Αυγούστου 1916: Ιδρύεται το «Σωματείον Σμυριδορυκτών Όρμου Λυώνος» με πρωτεργάτη τον Κωνσταντίνο Α. Μανωλά ή Μπολσεβίκο.
- 1926-1929: Κατασκευή του εναέριου σιδηροδρόμου από τα ορυχεία της Στραβολαγκάδας προς τον όρμο της Μουτσούνας.
- 28 Φεβρουαρίου 1960: Διοργανώνεται στην Κόρωνο συλλαλητήριο με αίτημα την κατασκευή εργοστασίου επεξεργασίας της σμύριδας. Παρών στο συλλαλητήριο ήταν και ο Νικηφόρος Μανδηλαράς, νομικός σύμβουλος των σμυριδεργατών.
- 1973: Η χούντα καταργεί το «προνόμιο» εξόρυξης και διάθεσης στο κράτος της σμύριδας, που είχαν οι κάτοικοι των σμυριδοχωριών. Η κατάργηση προβλέπεται να αρχίσει να εφαρμόζεται από το 1979.
- 1977: Πολύμηνη απεργία των σμυριδεργατών.
- Δεκέμβριος 1978: Με νομοθετική ρύθμιση ακυρώνεται η χουντική διάταξη του καταργούσε το «προνόμιο» των σμυριδεργατών.
- 27 Σεπτεμβρίου 1987: Στη θέση Ασμυρίγλες γίνονται σοβαρά επεισόδια μεταξύ Απεραθιτών και Κορωνιδιατών σμυριδεργατών, για την ιδιοκτησία του ορυκτού της περιοχής.
- 10 Οκτωβρίου 1987: Κατατίθεται στη Βουλή τροπολογία με την οποία προβλέπεται η αξιοποίηση της σμύριδας και η αλλαγή στο ασφαλιστικό καθεστώς των σμυριδεργατών.
- 20 Οκτωβρίου 1987: Μετά από δυναμικές αντιδράσεις των σμυριδεργατών, η κυβέρνηση αποσύρει τη νομοθετική ρύθμιση από τη Βουλή.
- 21 Νοεμβρίου 1989: Ο εναέριος σιδηρόδρομος, ο οποίος βρίσκεται εκτός λειτουργίας από το 1982, κηρύσσεται από υπουργείο Πολιτισμού ιστορικό και διατηρητέο μνημείο.
- 2019-2023: Τα ορυχεία παραμένουν κλειστά, ύστερα από απόφαση της Επιθεώρησης Μεταλλείων Νοτίου Ελλάδος.
- 24 Νοεμβρίου 2023: Με το άρθρο 48 του Ν. 5069 η κυριότητα των σμυριδορυχείων της Νάξου περνά στον δήμο Νάξου και Μικρών Κυκλάδων.
Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία του ΙΓΜΕ, τα εκτιμώμενα αποθέματα σμύριδας στις περιοχές της Κορώνου και της Απειράνθου εκτιμώνται σε περίπου 0,5 εκατ. τόνους, με ανώτατη, μη επιβεβαιωμένη εκτίμηση τους 1,6 εκατ. τόνους.
Από το 2019 τα ορυχεία παραμένουν κλειστά για λόγους ασφαλείας. Με απόφαση της κυβέρνησης (άρθρο 98, παράγραφος 2 του ν. 4685/2020) οι σμυριδορύκτες απασχολούνται στη διαλογή της ήδη εξορυγμένης σμύριδας παραδίδοντας 150 στατήρες (56,44 κιλά ο ένας) σμύριδας β΄ ποιότητας στο κράτος, που ισούται με εβδομήντα πέντε ημέρες ασφάλισης.
Πέρα από την οικονομική, υπάρχει μία ακόμα κρίσιμη διάσταση σχετικά με τη ναξιώτικη σμύριδα: η διαχείριση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα ορυχεία αποτελούν παγκόσμια βιομηχανική κληρονομιά, που έχει όμως αφεθεί στην τύχη της και ρημάζει κάθε χρόνο ολοένα και περισσότερο.
Η Βορειοανατολική Νάξος, με μεγάλο υψόμετρο και ορεινούς όγκους να περικυκλώνουν τα χωριά της, είναι πιο απομονωμένη, ενώ το οδικό δίκτυο είναι σε κακή κατάσταση. Χωρίς καλλιεργήσιμες εκτάσεις, οι κάτοικοι δεν είχαν πολλές διεξόδους επιβίωσης. Για δεκαετίες (μέχρι και τη δεκαετία του ’80 περίπου), η εξόρυξη σμύριδας αποτελούσε οικονομική διέξοδο. Με την σταδιακή εγκατάλειψη της δραστηριότητας, τα σμυριδοχώρια άρχισαν να ερημώνουν, με τους κατοίκους να κατεβαίνουν στην Χώρα ή να μεταναστεύουν στην Αθήνα. Είναι ενδεικτικό ότι τη δεκαετία του 1950 υπήρχαν περισσότεροι από 3.000 σμυριδορύκτες από τα έξι σμυριδοχώρια, ενώ σήμερα ο συνολικός πληθυσμός των κατοίκων των χωριών αυτών είναι 1.525 άνθρωποι, σύμφωνα με την τελευταία απογραφή, ενώ οι εγγεγραμμένοι σμυριδορύκτες είναι λιγότεροι από τετρακόσιοι.
Διαβάστε εδώ ολόκληρο το άρθρο:
(Φωτό: Ειρήνη Προμπονά, Σμιρίγλι στις εγκαταστάσεις της Στραβολαγκάδας)
[ΠΗΓΗ: https://santorinimagazine.gr/, της Χαράς Καπότου, 15/1/2024]