Σχήμα: Η κυκλική προσέγγιση της αξιακής αλυσίδας ορυκτών πρώτων υλών (ΟΠΥ) έχει στην αφετηρία της στον μεταλλευτικό κύκλο, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τις εκάστοτε βιομηχανικές εφαρμογές τελικών χρήσεων, καθώς και τις τυχόν περαιτέρω δυνατότητες ανακύκλωσης χρησιμοποιημένων προϊόντων.
Στην μεθοδολογία για τον προσδιορισμό των κρίσιμων ορυκτών πρώτων υλών (ΚΟΠΥ) που αφορούν στην Ε.Ε, εντάσσονται η ανάλυση κύκλου ζωής υλικών, τα τρέχοντα στοιχεία παγκόσμιας παραγωγής και οι εμπορικές στατιστικές εισαγωγών/εξαγωγών, τα πεδία και τάσεις εφαρμογών, τα ισχύοντα ποσοστά ανακύκλωσης και οι επιλογές υποκατάστασης.
Αυτοί είναι οι βασικοί δείκτες από την αξιολόγηση και την εκτίμηση των οποίων προκύπτουν ο κίνδυνος προσβασιμότητας και προμήθειας, αλλά και o βαθμός οικονομικής σημασίας και κρισιμότητας που ισχύουν για κάθε μια από τις 80 και πλέον ορυκτές πρώτες ύλες (ΟΠΥ) που εξετάζονται σε σχέση πάντα με τις ανάγκες της ευρωπαϊκής βιομηχανίας. Η διαδικασία αυτή καταλήγει κάθε φορά (αυτό το διάστημα δρομολογείται η πέμπτη κατά σειρά επικαιροποίηση) στην λίστα των ΚΟΠΥ που ισχύει για την Ε.Ε. Δηλαδή αυτών των ΟΠΥ που χαρακτηρίζονται κρίσιμες για την αποτελεσματική υλοποίηση στρατηγικών επιλογών και πρακτικών βιώσιμης ανάπτυξης.
Στην κορυφή της ατζέντας σχετικών εξελίξεων και παρεμβάσεων που επηρεάζουν επίσης την κρισιμότητα των ΟΠΥ είναι:
- η διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση τους για την αποτελεσματική διεκπεραίωση της ενεργειακής μετάβασης στην βάση ανανεώσιμων πηγών, με στόχο την απανθρακοποίηση μέσα από την σταδιακή απεξάρτηση από τα ορυκτά καύσιμα,
- η μείωση εξάρτησης από τις εισαγωγές ΚΟΠΥ, αλλά και παράλληλα η διασφάλιση βιώσιμων εμπορικών αλυσίδων προμήθειας,
- η εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας έτσι ώστε η δυναμική ζήτηση ΚΟΠΥ να καλύπτεται τόσο από πρωτογενείς όσο και δευτερογενείς πηγές,
- η εφικτότητα εφαρμογής ολοκληρωμένων βιώσιμων αλυσίδων αξίας ΚΟΠΥ, όπου η γεωλογική-κοιτασματολογική έρευνα αποτελεί βασικό πυλώνα πάνω στον οποίο στηρίζονται η προοπτική περαιτέρω εξέλιξης του μεταλλευτικού κύκλου, η πραγματοποίηση των εκάστοτε τελικών χρήσεων και η δυνατότητα ανακύκλωσης σχετικών ροών αποβλήτων.
Η κυκλική προσέγγιση της αξιακής αλυσίδας ορυκτών πρώτων υλών (ΟΠΥ) έχει στην αφετηρία της στον μεταλλευτικό κύκλο, που αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τις εκάστοτε βιομηχανικές εφαρμογές τελικών χρήσεων, καθώς και τις τυχόν περαιτέρω δυνατότητες ανακύκλωσης χρησιμοποιημένων προϊόντων
Έρχεται τώρα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή με την ανακοίνωση της Πρωτοβουλίας/Δράσης για τις ΚΟΠΥ (Critical Raw Materials Act), και μάλιστα δια στόματος της προεδρού της Ursula von der Leyen, να προαναγγείλει την ευρεία πολιτική υποστήριξη και επισήμανση της στρατηγικής σημασίας βιώσιμης ανάπτυξης και κυκλικής παραγωγικής λειτουργίας ανθεκτικών αλυσίδων αξίας στην βάση ενδοευρωπαϊκων κοιτασμάτων ΟΠΥ.
Βέβαια, η δημόσια αυτή δήλωση έχει προς το παρόν μόνο ρητορική διάσταση και αξία αφού σήμερα η ΕΕ στερείται επαρκούς ως μηδενικής εξόρυξης των περισσότερων κοιτασμάτων ΚΟΠΥ, ενώ επίσης δεν διαθέτει πλήρη ανάπτυξη κάποιας σχετικής αλυσίδας αξίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις (π.χ. λίθιο, σπάνιες γαιές, γραφίτης), τα έργα βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της γεωλογικής-κοιτασματολογικής έρευνας, και με τον τρόπο που αυτά εξελίσσονται και αντιμετωπίζονται σήμερα είναι μάλλον αβέβαιο για το αν και πότε θα υπάρξουν μεταλλεία ΚΟΠΥ σε ευρωπαϊκό έδαφος. Έτσι λοιπόν ο στόχος της νέας Πρωτοβουλίας/Δράσης για τις ΚΟΠΥ ότι «τουλάχιστον το 30% της ζήτησης της Ε.Ε για επεξεργασμένο λίθιο πρέπει να προέρχεται από την Ε.Ε», φαντάζει επί του παρόντος μάλλον άπιαστος.
Ένα σαφές πλεονέκτημα του μεταλλευτικού κύκλου είναι ότι στην εξορυκτική βιομηχανία παρουσιάζεται η δυνατότητα δευτερογενούς ανάκτησης ΚΟΠΥ τόσο από τα στείρα εξόρυξης, όσο και από τα απόβλητα εμπλουτισμού. Αυτό σημαίνει ότι ο στόχος της Πρωτοβουλίας/Δράσης για τις ΚΟΠΥ, που αναφέρεται στην «ανάκτηση τουλάχιστον 20% των σπάνιων γαιών από σχετικές ροές αποβλήτων έως το 2030», θα μπορούσε να εφαρμοστεί πιο αποτελεσματικά στα μεταλλευτικά απόβλητα (εξόρυξης και εμπλουτισμού), αφού στην περίπτωση αυτή είναι πολύ πιο εύκολο να αναπτυχθούν οι τεχνολογίες που χρειάζονται, σε σχέση με τις τεχνολογίες ανακύκλωσης χρησιμοποιημένων προϊόντων.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο ReeMAP που δρομολογεί την ανάκτηση σπανίων γαιών από απόβλητα απατίτη που παράγονται στο παλίσιο του μεταλλευτικού κύκλου παραγωγής σιδήρου στην βόρειο Σουηδία. Οι εθνικές γεωλογικές υπηρεσίες/ινστιτούτα συνεργαζόμενες, έχουν αναδείξει σε καθολική κλίμακα δυναμικά μεταλλογενετικά συστήματα στην Ευρώπη (Σχήματα 2 και 3) με κοιτασματολογικό ενδιαφέρον ως προς τον εντοπισμό ΚΟΠΥ. Περισσότερες επιμέρους πληροφορίες για την οικονομική γεωλογία της κάθε μια από τις εμφανίσεις ΟΠΥ και της κάθε μια από τις ζώνες υψηλού κοιτασματολογικού ενδιαφέροντος που προσεγγίστηκαν, μπορούν να αναζητηθούν στην ηλεκτρονική βάση ευρωπαϊκών γεωλογικών δεδομένων (European Geological Data Infrastructure/EGDI).
Μέσα από μερική αξιοποίηση των διαθέσιμων βάσεων δεδομένων ΟΠΥ στο υπέδαφος και σε υπεράκτιες περιοχές της Ευρώπης, έχουν συνταχθεί σχετικοί θεματικοί χάρτες για ΚΟΠΥ μπαταριών λιθίου και μαγνητών νεοδυμίου (www.frame.lneg.pt/) .
Από κάθε άποψη η εντατικότερη και πιο εστιασμένη γεωλογική έρευνα αποτελεί βασική προϋπόθεση για τον εντοπισμό εκμεταλλεύσιμων κοιτασμάτων ΚΟΠΥ στην Ε.Ε. Και βέβαια, οι ιστορικές αλλά και οι ενεργές παραγωγικά μεταλλευτικές περιοχές παρουσιάζονται ιδιαίτερα δυναμικές και πιο προοπτικές στην κατεύθυνση αυτή. Άλλωστε όπως είναι διεθνώς γνωστό πάνω από το 60% των νέων κοιτασμάτων εντοπίζονται σε ιστορικές μεταλλευτικές περιοχές, και αυτό γίνεται μάλιστα σε μικρότερο χρονικό διάστημα και με λιγότερες δαπάνες.
Σε κάθε περίπτωση, οι όποιες επενδύσεις στην γεωλογική-κοιτασματολογική έρευνα ιστορικών μεταλλευτικών περιοχών (brownfields exploration) βασίζουν τη «νέα» οικονομική τους προσέγγιση (i) στην αναζήτηση βαθύτερων μεταλλοφόρων σωμάτων, (ii) στην αξιολόγηση του κοιτασματολογικού δυναμικού παρακείμενων ιστορικών μεταλλευτικών αποβλήτων, και (iii) στην έρευνα και στις δύο περιπτώσεις πιθανής συγκέντρωσης ΚΟΠΥ οι οποίες προφανώς δεν υπήρξαν παραγωγικός στόχος κατά τη διάρκεια των εξορυκτικών και μεταλλευτικών εργασιών στο παρελθόν.
Επιπλέον, θεωρείται ότι οι επενδυτικές παρεμβάσεις στο συγκεκριμένο μεταλλευτικό περιβάλλον, φαίνεται πως αντιμετωπίζουν πιο αποτελεσματικά τυχόν αυξημένες κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες που ενδεχόμενα προκύπτουν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του χαλκού που εξελίσσεται σε μια από τις πλέον στρατηγικές ΟΠΥ και ως εκ τούτου αποτελεί κυρίαρχο στόχο κοιτασματολογικής έρευνας στην Ε.Ε και παγκόσμια.
Στην χώρα μας εντοπίζεται το νοτιότερο τμήμα, τουλάχιστον σε οτι αφορά στην Βαλκανική χερσόνησο, ενός από τα δυναμικότερα μεταλλογενετικά συστήματα χαλκού στην Ευρώπη, που με αρχή την βόρεια Ελλάδα (περιοχές Σκουριών ΒΑ Χαλικδικής, Βάθης, Γερακαριού και Ποντοκερασιάς Κιλκίς) επεκτείνεται βορειοδυτικά με κατεύθυνση προς την Σερβία. Και αυτό συμβαίνει γιατί τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα θα είναι μακράν ο μεγαλύτερος μεμονωμένος κλάδος που συμβάλλει κατά 55% στην αύξηση της «πράσινης» ζήτησης για χαλκό.
Είναι φανερό ότι για την επίτευξη των στόχων μηδενικών εκπομπών άνθρακα θα χρειαστεί παραγωγική αύξηση νέων ορυχείων χαλκού. Τα πρόσθετα αποθέματα χαλκού που θα απαιτηθούν στην επόμενη δεκαετία ανέρχονται σε 9,7 εκατομμύρια τόνους από έργα που δεν έχουν ακόμη εγκριθεί – ποσότητα που ισοδυναμεί με σχεδόν το ένα τρίτο της τρέχουσας μεταλλουργικής κατανάλωσης.
Η κοιτασματολογική έρευνα σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και στην Ελλαδα, έχει αναδείξει αρκετά νέα κοιτασματολογικά έργα χαλκού, μερικά με δυναμικά εκμεταλλέυσιμα αποθέματα. Θεωρητικά, περίπου 17 εκατομμύρια τόνοι παγκόσμιας ετήσιας παραγωγής χαλκού είναι στα σκαριά. Στην πράξη όμως, ορισμένα από αυτά τα έργα, αν και ελκυστικά επενδυτικά, δεν έχουν αναπτυχθεί λόγω περιορισμένης οικονομικής δεινότητας, και σε οριμένες περιπτώσεις για κοινωνικούς ή/και περιβαλλοντικούς λόγους.
Συμπερασματικά μπορούν να επισημανθούν τα παρακάτω ερωτήματα και διαπιστώσεις.
Γιατί χρειαζόμαστε περαιτέρω επενδύσεις στην κοιτασματολογική έρευνα ΚΟΠΥ; Προφανώς για να χαρτογραφήσουμε, να αξιολογήσουμε, να εκτιμήσουμε και ενδεχόμενα να αξιοποιήσουμε το δυναμικό πρωτογενών και δευτερογενών κοιτασματολογικών αποθεμάτων ΚΟΠΥ στην Ε.Ε.
Ποιες είναι οι βασικές προκλήσεις και οι μελλοντικές τεχνολογικές ανάγκες και πώς μπορεί η έρευνα και η καινοτομία να τις αντιμετωπίσουν; Αυτό προϋποθέτει στενότερη συνεργασία για την έρευνα και την καινοτομία, ώστε να υπάρξουν στην Ε.Ε αυτόνομες, ανθεκτικές και κυκλικές βιώσιμες αλυσίδες αξίας ΚΟΠΥ, από τον μεταλλευτικό κύκλο και την μεταποιητική βιομηχανία (π.χ., μπαταρίες λιθίου, μαγνήτες μεοδυμίου, ηλεκτρικά αυτοκίνητα, ανεμογεννήτριες, φωτοβολταϊκά), μέχρι τις δράσεις ανακύκλωσης.
Σύγκριση με άλλες χώρες – πού βρίσκεται η ΕΕ όσον αφορά τις επενδύσεις και τα αποτελέσματα της έρευνας σε ΚΟΠΥ, πού υπερέχουμε και πού βρισκόμαστε σε μειονεκτική θέση; Εδώ υπάρχουν αρκετά που μπορούν να αναφερθούν όπως η ευθυγράμμιση με υψηλά περιβαλλοντικά, κοινωνικά και πρότυπα διακυβέρνησης (ESG- Εnvironmental, Social and Governance) σε όλες τις αλυσίδες αξίας ΟΠΥ/ΚΟΠΥ, η διευκόλυνση σχετικών επιχειρηματικών ευκαιριών και προσέλκυσης ιδιωτικών επενδύσεων, η ανάπτυξη των απαραίτητων δεξιοτήτων για θέσεις εργασίας υψηλής ποιότητας, κυρίως στους αναδυόμενους τομείς νέων καθαρών τεχνολογιών.
[ΠΗΓΗ: https://rawmathub.gr/, του Δρ. Ν. Αρβανιτίδη, Οικονομικού Γεωλόγου, Geological Survey of Sweden, 31/10/2022]